اگر در یک سازمان مردم نهاد فعالیت می‌کنید، حتما علاوه بر این‌که با مفهوم مشارکت آشنا هستید، بخشی از فعالیت‌هایتان را هم با استفاده از روشهای مشارکتی انجام می‌دهید. برخی از شما پا را از این هم فراتر گذاشته‌اید و در پژوهش‌ها و پروژه‌هایتان از روشهای مبتنی بر اقدام‌پژوهی مشارکتی استفاده می‌کنید. شما ممکن است در شهر یا روستا فعالیت کنید.
ممکن است درصدد جلب مشارکت جوانان، بزرگسالان یا کودکان باشید. ممکن است هدف‌تان از جلب مشارکت، تدوین یک برنامه ملی باشد، یا ایجاد یک کتابخانه کوچک در یک روستای دور افتاده را در نظر داشته باشید. آنچه که مهم است این است که شما به‌عنوان یک تسهیل‌گر مجرب، با انتخاب یک تکنیک یا روش مناسب، می‌توانید در کوتاه‌ترین زمان، با کمترین هزینه، مشارکت بیشتری را جلب کنید. یکی از روشهای موثر در این حوزه، ترسیم نقشه مشارکتی است.
اندرو وارن، استاد جغرافیای انسانی معتقد است: «نقشه‌ها فراتر از یک تکه کاغذ هستند. آن‌ها داستان‌ها، مکالمات، زندگی‌ها و ترانه‌هایی‌اند که در یک مکان جاری هستند و از پس‌زمینه‌های سیاسی و فرهنگی که متعلق به آنند تفکیک ناپذیرند». تکنیک نقشه‌کشی اگر آگاهانه و هدفمند به‌کار گرفته شود می‌تواند ابعاد وسیعی از وضعیت موجود را برایمان روشن کند.
نقشه مشارکتی ابزاری قدرتمند برای افزایش مشارکت دست‌اندرکاران است. ابزاری که به آن‌ها این امکان را می‌دهد تا بتوانند عقایدشان را به‌معنای واقعی کلمه به شکلی قابل فهم به تصویر بکشند. شناسایی منابع و ظرفیت‌ها، ارزش‌های اجتماعی، دانش بومی، ارزشیابی وضعیت موجود، نیازسنجی، آموزش و تحلیل اطلاعات تنها نمونه‌هایی از کاربرد فراگیر این روش هستند.
نقشه‌کشی مشارکتی، اصولا توسط جامعه محلی و اغلب با همکاری و حمایت نهادهای بیرونی اعم از دولتی، دانشگاهی، غیردولتی و مردم نهاد با اهداف مختلفی انجام می‌شود.
مهمترین اهداف نقشه‌کشی مشارکتی از دیدگاه صندوق بین المللی توسعه کشاورزی:
- نقشه‌کشی مشارکتی امکان گردآوری و ثبت دانش بومی را فراهم می‌کند.
- به جامعه محلی کمک می‌کند دانش غیرمنسجم خود را به نهادهای بیرونی انتقال دهد.
- ابزار مناسبی برای مدیریت منابع توسط جامعه محلی است.
- ظرفیت‌های جامعه محلی را افزایش می‌دهد و
- امکان شناسایی اختلافات مرتبط به منابع محلی را فراهم می‌کند.
نقشه‌کشی مشارکتی کاربردهای فراوانی دارد. مثلا می‌شود از آن برای شناسایی و تعیین منابع طبیعی و یا نقاط وقوع حوادث و همچنین فعالیت‌های مرتبط با محیط زیست استفاده کرد. با استفاده از نقشه‌کشی مشارکتی می‌توانیم مناسبات اجتماعی، قومی و یا وضعیت اقتصادی و همچنین نیازها، مشکلات و موانع جامعه محلی را شناسایی کنیم.
این روش همچنین برای طراحی و برنامه‌ریزی مشارکتی پروژه‌ها، ارزشیابی برنامه‌ها و اقدامات در دست اجرا و همچنین تسهیل‌گری فرایندهای تصمیم‌گیری، سودمند است. با نقشه‌کشی مشارکتی اغلب می‌توان داده‌ها و اطلاعاتی را که در روشهای دیگر مغفول مانده‌اند، گردآوری کرد.
یکی از مزیت‌های این روش توانمندسازی ذینفعان است. تهیه این نقشه فرصتی ایجاد می‌کند تا صدای همه ذینفعان شنیده شود، حتی افرادی که در حاشیه مانده‌اند تشویق به اظهارنظر می‌شوند و قلم به دست می‌گیرند و می‌دانند که اطلاعات‌شان و عقایدشان به حساب می‌آید.
با نقشه‌کشی مشارکتی می‌توان ذینفعان را آموزش داد و آن‌ها را از موضوعاتی آگاه کرد که در برنامه‌ریزی و اجرای پروژه‌ها در جامعه محلی اهمیت دارند. برای مثال ممکن است یک نهاد دولتی به دلیل این‌که افراد برگ هویت یا شناسنامه یا کارت شناسایی ندارند، اطلاعات کافی از جمعیت فقیر یک منطقه نداشته باشد. اگر نقشه با این هدف تهیه شود، اطلاعات ساکنان محل به‌دست می‌آید.
انواع نقشه‌کشی مشارکتی
نقشه‌کشی با اهداف مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این‌رو روش و ابزار اجرای نقشه متفاوت است. برای مثال تسهیل‌گر اجتماعی می‌تواند برای شناسایی اراضی زیر کشت یا تقسیمات آب یا مرزبندی‌های قومی با جمعی از معتمدان محلی نقشه‌ای روی زمین رسم کنند، در حالی‌که ابزارشان تنها یک تکه چوب و یا یک تکه گچ یا زغال است. همان تسهیل‌گر در یک پروژه شهری با مشارکت نوجوانان از کاغذ بزرگ و ماژیک‌ها و کاغذهای رنگی برای شناسایی اماکن آموزشی و تفریحی محل استفاده می‌کند.
با توجه به شرایط و اهداف تهیه نقشه مشارکتی، تسهیل‌گر گاهی از یک نقشه توپوگرافی استفاده می‌کند و از مشارکت‌کنندگان می‌خواهد اطلاعات‌شان را روی آن اضافه کنند. در مواردی حتی تهیه نقشه‌های سه بعدی از محل یا منطقه، می‌تواند مفید و درعین حال برای مشارکت‌کنندگان جذاب باشد. نوع نقشه با توجه به هدفی که برای آن تعیین شده، ویژگی مشارکت‌کنندگان، امکانات موجود و گاهی شرایط محلی انتخاب می‌شود.
ارزشیابی نقشه مشارکتی
تسهیل‌گر و افرادی که در تهیه نقشه مشارکت داشته‌اند باید پیش از ارزشیابی نهایی از صحت اطلاعاتی که مطرح کرده‌اند مطمئن باشند. تنها در این‌صورت نقشه مشارکتی می‌تواند به‌عنوان یک منبع اطلاعاتی در تحقیق یا پروژه مورد استفاده قرار گیرد. تسهیل‌گر می‌تواند برای این مرحله سوالاتی را طرح کند و بعد از این‌که از اعتبار آن اطمینان حاصل کرد، نقشه را ارزشیابی کند، سوالاتی مانند:
- آیا اطلاعات بیشتری می‌تواند به نقشه اضافه شود؟
- کدام بخش از اطلاعات ناقص مانده؟
- آیا اطلاعاتی که روی نقشه مشخص شده موثق هستند؟
- مهمترین نکاتی که روی نقشه مشخص شده چه هستند؟
- کدام بخش‌ها می‌توانند کامل‌تر شوند؟
- اگر نقشه در دو گروه زنان و مردان (یا گروه‌هایی مبتنی بر دیگر دسته‌بندی‌های انسانی) تهیه شده، مهمترین تفاوت‌هایی که به آن اشاره شده کدام موارد هستند و به چه دلیل؟
آنچه که مسلم است این است که نقشه مشارکتی تنها یک ابزار کارآمد است و استفاده از آن بدون داشتن دانش و آگاهی و یک هدف مشخص، نه تنها کمکی به پیشبرد پروژه نمی‌کند، بلکه می‌تواند منجر به اتلاف هزینه، تشدید اختلافات و حتی بی‌نظمی و ایجاد بحران در ابتدای مسیر شود. تهیه نقشه مشارکتی، مستلزم برنامه‌ریزی قبلی و همچنین انتخاب ابزارهای مناسب برای تحلیل است.
نمونه: نقشه رویاهای بچه‌ها برای محله‌شان آقای پرهام یک تسهیل‌گر اجتماعی است. پریسا و مهدی دستیارهای آقای پرهام در یکی از مناطق شهری هستند. این تیم قرار است با بودجه‌ای که شهرداری در اختیارشان قرار می‌دهد نوجوانان یکی از محلات را توانمند کنند. اما توانمندسازی مفهوم گسترده‌ای دارد. آقای پرهام از پریسا و مهدی می‌خواهد که با نوجوانان نقشه رویا ترسیم کنند. او به آن‌ها گفت: «ترسیم نقشه رویا یکی از بهترین روش‌ها برای شناسایی مشکلات و نیازهای نوجوانان است. آن‌ها با هیجان از رویاهایشان صحبت می‌کنند و به‌خاطر سطح انرژی بالایی که دارند هر رویایی را قابل دسترس می‌دانند». مهدی به آقای پرهام گفت: «ولی ما می‌خواهیم در مورد مشکلات و نیازهای فعلی‌شان بدانیم، دانستن رویاهای آینده آن‌ها چه فایده‌ای دارد؟»
پریسا گفت: «شاید نوجوانان رویاهای دست نیافتنی داشتند، این‌ها که مشکل و نیاز به حساب نمی‌آیند.» آقای پرهام از این‌که پریسا به نکته مهمی اشاره کرده از او تشکر کرد و گفت: «ترسیم نقشه و تهیه فهرست رویاها تنها بخشی از کار است. در ادامه شما باید با مشارکت جوانان یک مقایسه زوجی از رویاها انجام دهید. یک ماتریس آماده کنید و با توجه به اهمیت و ضرورت هر مورد به آن امتیاز دهید و در نهایت نیازهایی را که بیشترین امتیاز را گرفته انتخاب کنید.» مثلا، فرض کنید در نقشه رویا به مواردی مانند زمین بازی، کتابخانه، ایستگاه فضایی، پل عابر پیاده، شهربازی و یک فروشگاه رسانه‌های تصویری اشاره شده. شما این فهرست را در یک جدول مقایسه زوجی قرار دهید و از نوجوانان بخواهید این موارد را یک به یک با هم مقایسه کنند و با در نظر گرفتن اولویت‌ها، در مورد ضرورت آن نظر بدهند. به این صورت که فهرست نیازها یک بار به صورت عمودی در ستون اول نوشته می‌شود و یک بار به صورت افقی در سطر اول. در مرحله بعد اولین مورد که در این‌جا زمین بازی است با اولین موردی که در سطر نوشته شده مقایسه می شود. باید دقت داشته باشید موارد مشابه حذف می شوند. برای مثال زمین بازی با زمین بازی مقایسه نمی‌شود، زمین بازی با کتابخانه، ایستگاه فضایی، پل عابر، شهربازی و فروشگاه مقایسه می‌شود و در پایان دفعاتی که هر مورد تکرار شده به‌عنوان امتیاز برای آن مورد در نظر گرفته می‌شود. جدول مقایسه زوجی (ماتریس) چیزی شبیه این خواهد شد:
بعد از این‌که نیازها را اولویت‌بندی کردید، در جلسه آینده در مورد مشکلات و موانعی که برای تحقق هر یک از رویاها (نیازها) وجود دارد هم‌فکری کنید. به این ترتیب با مشارکت نوجوانان، پروژه‌های کوچکی یک به یک شکل می‌گیرند و یک فرایند توانمندسازی آغاز می‌شود. |
دیدگاه خود را بنویسید