آثار نیکوکاری در قرآن

از جمله مفاهیم ارزشمندی كه در آموزه‌های دینی به خصوص قرآن كریم، مورد عنایت و توجه قرارگرفته و به آن سفارش شده، احسان و نیكوكاری است. احسان و نیكوكاری كاركردهای زیادی در عرصه‌های فردی، اجتماعی، فرهنگی، معنوی و... دارد. مومنان واقعی و انسان‌های صاحب خرد و اندیشه در هر عصر و نسلی، سعی و تلاش نموده‌اند خود را به صفت و ویژگی احسان و نیكوكاری، آراسته سازند. و این توصیه و سفارش سعدی است كه می‌گوید:

ره نیک مردان آزاده گیر چو ایستاده‌ای دست افتاده گیر

 در این نوشته برآنیم تا با توجه به آیات قرآنی، نگاهی ولو اجمالی به نقش احسان و نیكوكاری در زندگی فردی و اجتماعی داشته باشیم. مطلب را با هم از نظر می‌گذرانیم.

مفهوم احسان و نیكوكاری

احسان برگرفته از حسن است كه در دو معنای نعمت بخشیدن به دیگری، و احسان در كار و عمل، كاربرد دارد. كسی كه علم نیكویی را بیاموزد یا عمل نیكی را انجام دهد، از جمله نیكوكاران به حساب می‌آید و بر این اساس است سخن امیرمومنان (ع) كه می‌فرماید: مردم به آنچه از كارهای شایسته و نیك می‌آموزند یا به آن عمل می‌كنند، نسبت داده می‌شوند.»
 واژه احسان به معنای انجام دادن كار نیک، به طور عمده در آیاتی به كار رفته است كه پس از بیان اموری، از عاملان آن را به عنوان محسن مورد ستایش قرارداده است؛ چنان كه در سوره بقره می خوانیم: «و اذقلنا ادخلوا هذه القریه فكلوا منها حیث شئتم رغداً و ادخلوا الباب سجدا و قولوا حطه نغفر لكم خطیكم و سنزید المحسنین؛ و [به خاطر بیاورید] زمانی را كه گفتیم: «در این شهر [بیت المقدس] وارد شوید! و از نعمت های فراوان آن، هر چه می خواهید بخورید و از در [معبد بیت المقدس] با خضوع و خشوع وارد گردید و بگویید: خداوندا! گناهان ما را بریز! تا خطاهای شما را ببخشیم و به نیكوكاران پاداش بیشتری خواهیم داد.» 

و در جای دیگر می فرماید: «الذین ینفقون فی السراء و الضراء و الكظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین؛ آنان كه در توانگری و تنگدستی، انفاق می كنند و خشم خود را فرو می برند و از خطای مردم در می گذرند. و خدا نیكوكاران را دوست دارد.» خداوند در این آیات، ضمن بیان مصادیق كارهای نیك، بندگان خود را به انجام آن، ترغیب و تشویق می نماید.

مصادیق نیكوكاری

آنچه از آیات قرآن كریم استفاده می شود، این است كه احسان و نیكوكاری، مصادیق فراوانی دارد، به عنوان نمونه: ایمان به خدا، به پیامبر (ص)، قرآن كریم و معاد، تقوا و تحمل سختی ها و مشكلات، عفو و گذشت، محبت و دوستی اهل بیت (ع)، خیرخواهی و اصلاح، اجتناب از فساد، فحشا و گناهان كبیره، استغفار در سحرگاهان، پرداخت زكات، پرداخت كالاو هدیه مناسب برای زن مطلقه، انفاق و بخشش در راه خدا، تامین نیازمندان و محرومان، رفتار شایسته با پدر و مادر و... از مصادیق احسان و نیكوكاری است كه در قرآن كریم به آن اشاره شده است.

آثار نیكوكاری از دیدگاه قرآن

احسان و نیكوكاری و كمك به انسان‌های ضعیف و ناتوان، آثار و پیامدهای ارزنده و مثبتی را در دنیا و آخرت به دنبال دارد كه به طور خلاصه به چند مورد آن اشاره می‌شود:

1) دوستی و صمیمیت

احسان و نیكوكاری باعث ایجاد دوستی و صمیمت بین افراد جامعه می‌شود. هرگاه انسان‌های نیكوكار با ایثار و فداكاری خود به یاری انسان‌های مظلوم و مستضعف شتافته و با كمك های مادی و عاطفی خود، زندگی آنان را تا حدودی سر و سامان داده، از حالت بحرانی نجات دهند، آنان نیز نه تنها احسان و نیكوكاری افراد خیر را فراموش نمی‌كنند؛ بلكه در ادامه زندگی، سعی خواهند نمود تا به نوعی جبران نموده و احسان و نیكوكاری دیگران را به بهترین شكل، پاسخ دهند.

خدای سبحان درباره روش‌های تاثیرگذار در امر تبلیغ می‌فرماید: «ولاتستوی الحسنه ولاالسیئه ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینك و بینه عداوه كانه ولی حمیم؛ هرگز نیكی و بدی یكسان نیست؛ بدی را با نیكی دفع كن! ناگاه [خواهی دید] همان كس كه میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است». اگر برخورد نیك و شایسته در امر تبلیغ دین، در برابر دشمنان و مخالفان، دوستی و صمیمت را به دنبال دارد، احسان و نیكوكاری در امور مادی و عاطفی به طور قطع، دوستی و صمیمیت بیش‌تر و عمیق‎تری را به همراه خواهد داشت و این یك امر بدیهی و واقعیت انكارناپذیر است كه در زندگی روزمره مشاهده می‌شود.

2) خیر و سعادت دنیوی

از جمله آثار ارزشمند احسان و نیكوكاری، اجر و پاداشی است كه در دنیا، نصیب انسان‌های خیر می‌شود. در واقع خدای سبحان به نوعی اعمال و رفتار خوب و شایسته نیكوكاران را در همین دنیا، مورد لطف و عنایت قرار داده و جبران می‌نماید به قول معروف:

 تو نیكی می كن و در دجله انداز

كه ایزد در بیابانت دهد باز

خدای سبحان در مورد اجر و پاداش دنیوی احسان و نیكوكاری می‌فرماید: «فئاتهم الله ثواب الدنیا و حسن ثواب الاخره و الله یحب المحسنین؛ خداوند پاداش این جهان، و پاداش نیك آن جهان را به آنها داد و خداوند نیكوكاران را دوست می دارد.»
 در آیه دیگری می فرماید: «وقیل للذین اتقوا ماذا انزل ربكم قالوا خیرا للذین احسنوا فی هذه الدنیا حسنه و لدار الاخره خیر و لنعم دارالمتقین؛ و هنگامی كه به پرهیزگاران گفته می‌شد: پروردگار شما چه نازل كرده است؟ می‌گفتند: خیر [وسعادت] برای كسانی كه نیكی كردند در این دنیا نیكی است و سرای آخرت از آن هم بهتر است و چه خوب است سرای پرهیزكاران.»
 در كلامی كه از حضرت موسی بن جعفر (ع) نقل شده است، می‌خوانیم: «در بنی اسرائیل مرد صالحی بود كه زن نیكوكاری داشت. آن مرد شبی خواب دید كه شخصی به او می‌گوید: خداوند فلان مقدار عمر برای تو مقدر كرده است كه نصف آن در رفاه و آسایش هستی و نصف دیگر در مضیقه و تنگدستی، هر كدام از دو نصف را می‌خواهی، اول انتخاب كن! مرد جواب داد: من زن خوبی دارم كه شریك زندگی‌ام است، با او مشورت می‌كنم. بار دیگر نزد من بیا تا به تو خبر دهم كدام نصف را اول اختیار كرده‌ام. صبح جریان خوابش را با همسرش در میان گذاشت و از او مشورت خواست. همسرش در جواب گفت: اول نصف رفاه و آسایش را برگزین، شاید خداوند بر ما رحم كند و در نصف دیگر نیز نعمتش را از ما قطع نكند. شب دوم فرا رسید بار دیگر آن شخص به خوابش آمد، آن مرد در جواب گفت: من نصف اول عمر در رفاه و آسایش را انتخاب كردم.بعد از آن رویا، دنیا از هر طرف به او رو آورد. چون نعمت‌های الهی، نزد او فراوان و آشكار شد، همسرش به او گفت: خویشان و همسایگان خود را و همچنین افراد محتاج را كمك كن! آن مرد به توصیه همسرش عمل نمود. نصف تعیین شده از عمر او در كمال رفاه و آسایش گذشت سپس از نصف هم گذشت و هم‌چنان وضع مالی او خوب بود. برای سومین بار، همان شخص در عالم رویا نزد او آمده گفت: نیكی و احسان تو باعث شد خداوند به تو پاداش مرحمت فرماید و تا آخر عمر در نعمت و رفاه به سر خواهی برد».

3) تعدیل اقتصادی

بخش قابل ملاحظه‌ای از جرم و جنایت، ناشی از فقر و تنگدستی است؛ چرا كه فقر و تنگ دستی، به دین و ایمان انسان لطمه می‌زند، عقل را از كار انداخته، قوت و قدرت تشخیص درست را از او می گیرد و باعث كدورت و دشمنی می شود. امام علی (ع) خطاب به فرزندش می‌فرماید: «ای فرزندم! من از تهی دستی بر تو هراسانم. از فقر به خدا پناه ببر؛ چرا كه فقر، دین انسان را ناقص و عقل را سرگردان می‌كند و عامل دشمنی است.»

 
 احسان و نیكوكاری، اگر به صورت یك فرهنگ، جلوه نموده و در بین اقشار مختلف جامعه، توسعه و گسترش پیدا كند، به طور قطع، بخش عمده‌ای از مشكلات جامعه را كه زایده فقر و محرومیت است، از بین برده و ریشه كن می‌سازد.
 آنچه از آموزه‌های دینی استفاده می‌شود، این است كه بین احسان و نیكوكاری و نجات جامعه از فقر و فلاكت، رابطه تنگاتنگی وجود دارد؛ لذا در قرآن كریم می خوانیم: «و انفقوا فی سبیل الله و لاتلقوا بایدیكم الی التهلكه و احسنوا ان الله یحب المحسنین ؛ و در راه خدا، انفاق كنید و [با ترك انفاق] خود را به دست خود، به هلاكت نیندازید و نیكی كنید كه خداوند نیكوكاران را دوست می‌دارد.»

انفاق به طور كلی سبب نجات از مفاسد كشنده اجتماعی می‌شود. اگر انفاق به فراموشی سپرده شود و ثروت‌ها در دست گروهی معدود جمع گردد و در برابر آنان، اكثریتی محروم و بینوا وجود داشته باشد، دیری نخواهد گذشت كه انفجار عظیمی در جامعه به وجود آمده، اموال و دارایی ثروتمندان نیز در آتش آن خواهد سوخت. بنابراین، انفاق، قبل از آن كه به حال محرومان، مفید باشد، به نفع ثروتمندان خواهد بود؛ زیرا تعدیل ثروت حافظ ثروت است.

پیامبر اكرم (ص) در جمله كوتاهی به این حقیقت اشاره نموده، می فرماید: «اموال خویش را با دادن زكات حفظ كنید.» و به تعبیر بعضی از مفسران، خودداری از انفاق فی سبیل الله، هم سبب مرگ روح انسانی به خاطر بخل خواهد شد و هم باعث مرگ جامعه به خاطر عجز و ناتوانی، مخصوصا در نظامی همچون نظام اسلام كه بر نیكوكاری بنا شده است.

4) آمرزش گناهان

همه انسان‌ها به جز انبیا و اولیای الهی در زندگی خود دچار خطا و لغزش شده، گناهان كوچك و بزرگی را مرتكب می‌شوند. از جمله ابزاری كه باعث می‌شود انسان آثار گناه و خطاهایش از بین برود و حتی آن را تبدیل به حسنات نماید، احسان و نیكوكاری در حق بندگان خدا و خدمت به مخلوقات الهی است. خدای سبحان در سوره هود می‌فرماید: «و اقم الصلوه طرفی النهار و زلفا من الیل ان الحسنات یذهبن السیئات ذلك ذكری للذكرین؛ در دو طرف روز و اوایل شب، نماز را برپا دار؛ چرا كه حسنات، سیئات و آثار آنها را از بین می برد. این تذكری است برای كسانی كه اهل ذكر هستند».

در جای دیگری می‎فرماید: «لهم ما یشاءون عند ربهم ذلك جزاء المحسنین، لیكفر الله عنهم اسوا الذی عملوا و یجزیهم اجرهم باحسن الذی كانوا یعملون» ؛ آنچه بخواهند نزد پروردگارشان برای آنان موجود است و این است جزای نیكوكاران تا خداوند بدترین اعمالی را كه انجام داده‌اند، [در سایه ایمان و صداقت آنها] بیامرزد و آن‌ها را به بهترین اعمالی كه انجام می دادند، پاداش دهد.

5) آرامش روحی

یكی دیگر از آثار ارزشمند احسان و نیكوكاری، آرامش روحی است. این كلام الهی است كه می فرماید :«الذین ینفقون امولهم بالیل و النهار سرا و علانیه فلهم اجرهم عند ربهم و لاخوف علیهم ولاهم یحزنون ؛ آن‌ها كه اموال خود را شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق می‌كنند، مزدشان نزد پروردگارشان است؛ نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می‌شوند.»
 در آیه دیگر می‌خوانیم: «من جاء بالحسنه فله خیر منها و هم من فزع یومئذ ءامنون؛ كسانی كه كار نیكی انجام دهند، پاداشی بهتر از آن خواهند داشت و آنان از وحشت آن روز در امان اند». از آیات یاد شده به خوبی می‌توان نتیجه گرفت كه احسان و نیكوكاری از جمله اعمالی است كه آرامش روحی و روانی در دنیا و امنیت كامل در آخرت را به دنبال دارد. چه سعادتی بالاتر از آن است كه انسان در دنیا اضطراب و دلهره را از خود دور سازد و از وحشت جانكاه قیامت نیز در امان باشد.

6) محبوبیت نزد خداوند

احسان و نیكوكاری، باعث محبوبیت انسان نزد خدای سبحان می‌شود. جدای از تعابیر دیگری كه درباره انسان‌های نیكوكار در قرآن كریم وارد شده، جمله زیبای «الله یحب المحسنین» پنج بار در آیات قرآن كریم، تكرار شده است كه بیانگر جایگاه و ارزش احسان و نیكوكاری در پیشگاه خداوند می‌باشد. موارد یاد شده، بخشی از آثار احسان و نیكوكاری است كه در آیات قرآن كریم به آن اشاره شده است.

چگونگی احسان

پس از تبیین جایگاه و اهمیت احسان و نیكوكاری در آموزه‌های دینی و ذكر تعدادی از آثار آن، این سوال مطرح می‌گردد كه انسان با چه هدف و نیتی به سمت كارهای خیر، حركت كند تا از آثار آن، حظ و بهره كافی داشته باشد؟ آنچه از آموزه‌های دینی استفاده می‌شود، این است كه برای بهره‌مندی از آثار ارزشمند احسان و نیكوكاری، رعایت چند نكته لازم و ضروری است:

1) رضای خداوند

اولین اصلی كه در باب احسان و نیكوكاری باید رعایت شود، توجه به رضای خداوند است. جلب رضایت خداوند در هر كاری، فرع بر چند مساله از جمله ایمان و اعتقاد به خدا، پیامبر (ص) و ائمه (ع) و رعایت احكام و قوانین الهی است.

اگر انسان از لحاظ اعتقادی مشكل داشته باشد و یا در حوزه عمل و رعایت احكام و قوانین الهی و دینی مثل نماز، روزه و ... كوتاهی نموده، راه گناه و معصیت را در پیش گیرد، و یا از راه‌های نامشروع و غیر قانونی سود و سرمایه جمع‌آوری نماید و درآمد داشته باشد، احسان و نیكوكاری چنین انسان‌هایی مورد قبول و پذیرش حق تعالی قرار نخواهد گرفت. خداوند با صراحت اعلام می‌دارد: «قل انفقوا طوعاً اوكرهاً لن یتقبل منكم انكم كنتم قوماً فاسقین، و ما منعهم ان تقبل منهم نفقاتهم الاانهم كفروا بالله و برسوله و لایاتون الصلاه الاو هم كسالی و لاینفقون الاو هم كارهون 21؛ بگو: چه با رغبت و چه با بی میلی انفاق كنید، هرگز از شما پذیرفته نخواهد شد؛ چرا كه شما گروهی فاسق هستید. و هیچ چیز مانع پذیرش انفاق‌های آنان نشد، جز این كه به خدا و پیامبرش كفر ورزیدند و جز با [حال] كسالت نماز به جا نمی‌آورند و جز با كراهت انفاق نمی‌كنند.»

اگر انسان توجه به رضای خداوند نداشته و از راه های غیر قانونی وارد شده و اقدام به احسان و انفاق نماید، جز زحمت، چیزی دیگری نصیب او نخواهد شد. امام صادق (ع) می‌فرماید: «اگر مردم از راهی كه خداوند به آنان فرمان داده است، كسب درآمد كنند و آن‌ها را در راهی كه خداوند از آن بازشان داشته است، انفاق كنند، آن را از ایشان نمی پذیرد و اگر از راهی كه آنها را از آن نهی كرده است، درآمد به دست آورند و آن درآمد را در راهی كه خداوند بدان فرمانشان داده است به مصرف رسانند باز هم از آنان نمی‌پذیرد، مگر این كه از راه درست [و حلال] به دست آورند و در راه درست [و حلال] انفاق كنند.»

2) پاكیزگی در احسان

دومین اصلی كه در باب احسان و نیكوكاری باید رعایت شود، این است كه اشیا و اموال را كه پاكیزه و دوست‌داشتنی است، انسان در راه خدا انفاق كند. این مطلب را خداوند در سوره آل عمران می فرماید: «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون و ما تنفقوا من شیء فان الله به علیم: هرگز به [حقیقت] نیكوكاری نمی رسید مگر اینكه از آنچه دوست می‌دارید، [در راه خدا ] انفاق كنید و آنچه انفاق می‌كنید، خداوند از آن باخبر است.»

امام صادق (ع) در پاسخ سوالی از آیه و برای انفاق به سراغ قسمت‌هایی كه ناپاك است، نروید! می‌فرماید: «مردم زمانی كه اسلام آوردند، درآمدهایی از ربا و اموال حرام دراختیار داشتند و افراد به سراغ این درآمدها در بین دارایی‌های خود می‌رفتند و آن‌ها را صدقه می‌دادند، اما خداوند آنان را از این كار نهی فرمود. صدقه دادن جز از درآمد پاك و حلال درست نیست.»
در تفسیر مجمع البیان از علی (ع) نقل شده كه حضرت فرمود: «این آیه درباره كسانی نازل گردید كه به هنگام انفاق خرماهای خشك و كم گوشت و نامرغوب را با خرمای خوب مخلوط می كردند و بعد انفاق می نمودند. به آنها دستور داده شد كه از این كار بپرهیزند.» این دو شان نزول هیچ گونه منافاتی با هم ندارند و ممكن است آیه در مورد هر دو دسته نازل شده باشد كه یكی ناظر به پاكی معنوی و دیگری ناظر به مرغوبیت مادی و ظاهری است. از آنجا كه بعضی از مردم عادت دارند همیشه از اموال بی‌ارزش و آنچه تقریباً از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نیست، احسان كنند و این گونه احسان علاوه بر اینكه سود چندانی به حال نیازمندان ندارد، یك نوع اهانت و تحقیر نسبت به آن‌ها است و موجب تربیت معنوی و پرورش روح انسانی نیز نمی‌باشد، این جمله صریحا مردم را از این كار نهی می‌كند و آن را با دلیل لطیفی همراه می‌سازد و آن اینكه شما خودتان حاضر نیستید اینگونه اموال را بپذیرید، مگر از روی كراهت و ناچاری؛ پس چرا درباره برادران مسلمان و از آن بالاتر خدایی كه در راه او انفاق می‌كنید و همه چیز شما از او است، راضی به این كار می‌شوید.

در حقیقت، آیه به این نكته لطیف اشاره می‌كند كه انفاق در راه خدا، یك طرفش مومنان نیازمندند و طرف دیگرش خدا است و با این حال اگر اموال پست و بی‌ارزش انتخاب شود، از یك سو تحقیری است نسبت به نیازمندان كه ممكن است علی رغم تهیدستی مقام بلندی از نظر ایمان و انسانیت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوی دیگر بی‌ادبی نسبت به مقام پروردگار است. 

3) احسان بدون منت

سومین اصلی كه در باب احسان و نیكوكاری باید درنظر گرفته شود، دوری از منت گذاری و پرهیز از آزار و اذیت است. احسان و نیكوكاری اگر با آزار و اذیت و منت گذاری همراه باشد، هیچ سودی به حال انسان نخواهد داشت.
 خدای سبحان مومنان را مورد خطاب قرار داده، می‌فرماید: «یایها الذین ءامنوا لاتبطلوا صدقتكم بالمن و الاذی كالذی ینفق ماله رئاء الناس و لایومن بالله و الیوم الاخر فمثله كمثل صفوان علیه تراب فاصابه وابل فتركه صلداً لایقدرون علی شیء مما كسبوا و الله لایهدی القوم الكفرین ؛ ای كسانی كه ایمان آورده اید! بخشش‌های خود را با منت و آزار، باطل نسازید! همانند كسی كه مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌كند و به خدا و روز رستاخیز، ایمان نمی‌آورد. [ كار او ] همچون قطعه سنگی است كه بر آن، ] قشر نازكی از[ خاك باشد ]و بذرهایی در آن افشانده شود [و رگبار باران به آن برسد ] و همه خاك ها و بذرها را بشوید و آن را صاف [وخالی از خاك و بذر] رها كند. آن‌ها از كاری كه انجام داده‌اند، چیزی به دست نمی‌آورند و خداوند، جمعیت كافران را هدایت نمی‌كند».

از امام صادق (ع) روایت شده است كه «هر كس به مومنی احسان كند، پس از آن او را با سخن ناهنجار خود برنجاند و یا بر او منت گذارد، صدقه خود را باطل كرده است.»

در حدیث دیگری آمده است: «رسول خدا(ص) از براء بن عازب پرسید كه ای براء! وضع مالی مادرت چگونه است؟ برای مردی دست و دل باز بود و زن و فرزندش را ازنظر مالی خوب تامین می‌كرد. رسول خدا(ص) می‌خواست بداند رفتار او با مادرش چگونه است؟ برای عرضه داشت: وضع بسیار خوبی دارد. رسول خدا(ص) فرمود: خرج كردن برای اهل و اولاد و خادم، صدقه است، باید متوجه باشی كه با منت نهادن و اذیت كردن آنان، اجر این صدقه را باطل نكنی»

از مجموع مطالبی كه بیان شد، اهمیت و جایگاه احسان و نیكوكاری و نقش آن در زندگی فردی و اجتماعی و دنیا و آخرت انسان‌ها روشن می شود؛ چرا كه احسان و نیكوكاری باعث تعدیل ثروت در جامعه شده و نظام طبقاتی را از بین می‌برد، دوستی و صمیمیت را بین افراد جامعه، ایجاد نموده و آمرزش گناهان انسان را سبب شده و در نتیجه سعادت و عاقبت به خیری انسان‌های نیكوكار در دنیا و آخرت را تضمین می‌نماید و باعث محبوبیت او در پیشگاه خداوند می‌شود. آثار یاد شده در صورتی نصیب انسان خواهد شد كه رسیدگی و كمك به انسان‌های نیازمند برای رضای خداوند باشد و از ریا و خودنمایی و آزار و اذیت و منت گذاری جداً پرهیز شود.

 نویسنده مقاله: محمد آصف عطايی