آنچه در زیر می‌آید، دروس "پنجاه‌وهفتم و پنجاه‌وهشتم و پنجاه‌ونهم و شصت" از جلد دوم «رساله‌ی آموزشی» احکام و مسائل شرعی است که مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای مدظله‌العالی تهیه، تنظیم و منتشر شده است.


 تعریف و اقسام وقف

تعریف: وقف، نگه­داشتن و حبس کردن عین مال و جلوگیری از انتقال آن به دیگری، به­ وسیله یکی از عقود؛ مانند بیع، صلح، هبه و قرار دادن منافع آن در جهتی­ که واقف آن را مشخص کرده است.




 وقف فضیلت و ثواب زیادی دارد. امام صادق(ع) می­‌فرمایند:
 خَیْرُ مَا یُخَلِّفُهُ الرَّجُلُ بَعْدَهُ ثَلَاثَةٌ وَلَدٌ بَارٌّ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ سُنَّةُ خَیْرٍ یُقْتَدَى بِهِ فِیهَا وَ صَدَقَةٌ تَجْرِی مِنْ بَعْدِهِ.(۱)
 بهترین چیزى­ که انسان از خود به یادگار می ­‌گذارد، سه چیز است: فرزند نیکوکارى که براى او استغفار کند، روش و سنت خوبى­که مردم از او پیروى کنند، صدقه جاریه‌ ای (۲)­ که پس از مرگش جریان داشته باشد.
 
 اقسام وقف (به اعتبار موقوف علیه)

 ۱. وقف خاص: استفاده کنندگان از موقوفه، اشخاص، اقشار یا گروه خاصی­‌اند؛ مثل وقف چیزی برای امام جماعت مسجد یا دانشجویان یک دانشگاه.


 ۲. وقف عام: استفاده کنندگان از آن مال، شخص یا گروه خاصّی نیستند، بلکه وقف بر جهت و مصلحت عموم، مانند مساجد، پل‌ها و کاروان­سراها، یا بر عنوان عام، مانند فقرا و ایتام است.
 

 شرایط وقف
 ۱. شرایط واقف (وقف کننده):

 از شرایط واقف بلوغ، عقل، قصد، اختیار و عدم حجر است.
مثال: اگر واقف اکراه بر وقف شده باشد، تا زمانی­که اجازه او به آن ملحق نشود، وقف صحیح نیست. حتی با اجازه بعدی او هم، بنابر احتیاط واجب، وقف صحیح نیست.


مسئله
 لازم نیست واقف مسلمان باشد.

۲. شرایط مال وقف شده:
از اعیان باشد (نه از منافع یا دیون).
ملک وقف کننده باشد.
دارای منفعت حلال باشد (بر خلاف آلات قمار).
منفعت آن، متعلق حق غیر که مانع از تصرف است، نباشد. بنابراین واقف نمی­‌تواند ملکی را که رهن داده، وقف نماید.
اصل مال، با استفاده از منافع آن، تمام نشده و به مقدار قابل توجهی باقی بماند. بنابراین وقف خوردنی و آشامیدنی، یا گل برای بوییدن صحیح نیست.
قابلیت ملکیت داشته باشد. بنابراین وقف شراب یا خوک صحیح نیست.
قابل تحویل باشد. لذا وقف حیوان فراری که امکان تحویل آن نیست، صحیح نیست.
برای منفعت حرام وقف نشده باشد. بنابراین وقف مکانی برای فروش شراب، یا برای استفاده­ فرق ضالّه باطل است.


مسئله
 مال موقوفه لازم نیست بالفعل قابلیت انتفاع داشته باشد، بلکه اگر در معرض انتفاع هم باشد کافی است؛ مانند وقف درختی که دو سال دیگر ثمر می­دهد.

۳. شرایط موقوف علیهم (افرادی­ که مال برای آنان وقف شده)
 معین باشند. بنابراین وقف چیزی برای یکی از دو مسجد یا یکی از دو نفر، صحیح نیست.

اگر وقف خاص است، در هنگام وقف، حداقل یک­نفر از موقوف‌­ علیهم موجود باشند.
اگر وقف عام است، هنگام وقف، امکان موجود شدن موقوف ­‌علیهم باشد.
بنابراحتیاط واجب مرتد فطری یا کافر حربی نباشند.
 
 ۴. شرایط کلی وقف:
انشا وقف: در وقف نیت به تنهایی کافی نیست، بلکه انشا وقف نیز لازم است. فرقی نمی‌­کند انشا وقف با لفظ و صیغه خاصی باشد یا هر فعلی که بر این معنا دلالت کند که به آن وقف معاطاتی گویند؛ مثلاً واقف زمینی را به عنوان مسجد بسازد و در اختیار عموم گذارد و گروهی هم در آن نماز بخوانند یا پلی برای عابرین بسازد و بعضی هم با اجازه واقف از آن عبور کنند، در تحقق وقف کافی است.

صیغه وقف لازم نیست عربی باشد و هر لفظی که دلالت بر انشاء وقف نماید، کافی است؛ مانند اینکه گفته شود «وقفت»، یعنی وقف کردم یا «جعلته موقوفاً»، یعنی به عنوان موقوفه قرار دادم یا «هذا وقفٌ»، یعنی این وقف است.

وقف نباید موقّت و زمان­دار باشد. بلکه باید دائمی باشد.

نابر احتیاط واجب وقف، ‌باید قطعی باشد؛ یعنی معلّق و مشروط به شرطی نباشد.

وقف باید برای دیگران باشد، نه برای خود واقف.

وقف قصد قربت لازم ندارد.

در وقف باید قبض صورت بگیرد. (در ادامه در مورد قبض مطالبی خواهد آمد)

اذن واقف در قبض شرط است.

در وقف عام و به ­خصوص در وقف خاص، بنابر احتیاط مستحب قبول از طرف موقوف ­‌علیهم لازم است. در وقف عام قبول بر عهده حاکم یا نماینده اوست.
در وقف مسجد، علاوه بر شروط ذکر شده، قصد عنوان مسجد نیز نیاز است. بنابراین اگر مکانی صرفاً برای عبادت و نماز مسلمانان وقف شود، وقف صحیح است. لکن مسجد محسوب نمی­‌شود.


مسئله
واقف هنگام وقف می ­‌تواند شرط کند که هر زمان نیازمند شد، وقف به او برگردد که در این صورت، اگر واقف بمیرد و قبل از مرگ محتاج شده باشد، به عنوان ارث محسوب می­‌شود و اگر محتاج نبوده است، به حالت وقف باقی می­‌ماند.