چكیده
گرچه وقف از دیرباز و در ادیان قبل از اسلام نیز وجود داشته، اما اسلام نخستین دینی بوده که چارچوب آن را تعیین و نظام‌‌مند کرده است.
در بسیاری از کشورهای اسلامی موقوفات بلا استفاده شده و یا با کمترین بهره‌وری مورد استفاده قرار می‌گیرند. از میان اینگونه موقوفات که به فراموشی سپرده شده و یا از حیص انتفاع خارج شده می‌توان به برخی زمینهای کشاورزی، اماکن مسکونی و تجاری اشاره نمود.
این در حالیست که اخیراً در برخی کشورهای اسلامی و حتی کشورهایی که دارای اقلیت مسلمان هستند به دلیل اهمیت موقوفات اقدامات فراگیر، همه جانبه و موثری در راستای ارتقای بهره‌وری آنها صورت گرفته است که از جمله می‌توان به انتشار سهام وقف به عنوان یک ابزار جدید مالی اشاره کرد.
در شرایط کنونی که اغلب کشورها در تامین مالی امور عام المنفعه با مشکلات عدیده‌ای به خصوص از نظر تامین مالی مواجه هستند، حفظ ارزش موقوفات و افزایش بهره‌وری و کارایی آنها از اهمیت خاصی برخوردار است. چراکه بعضاً مواردی مشاهده می‌شود که برخی از موقوفات یا بلا استفاده بوده و یا اینکه طی سالهای متمادی با حداقل بهره‌وری مورد استفاده قرار می گیرند.
وقف و منافع آن
اصولاً وقف، صرفاً اقدامی مذهبی و معنوی نیست بلکه نهادی است که از جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، آموزشی و توسعه تأثیر بسزایی دارد.
یک موقوفه، دامنه وسیعی از حوزه‌های مختلف اعم از اقتصادی، اجتماعی و توسعه انسانی را پوشش می‌دهد و می‌تواند در راستای وحدت دولت‌ها و امت اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.
از سوی دیگر منافع وقف منحصر به جوامع اسلامی نیست، بلکه وقف فرای مذهب، فرهنگ، نژاد و قلمرو جغرافیایی است. وقف از مهمترین دستاوردهای اسلام است.
غفلت از وقف و موقوفات در دو سده اخیر منجر به صدمات جبران‌ناپذیری بر موقوفات در سراسر جهان اسلام شده است. از این‌رو نیاز است که برای امور وقف، فکر اساسی صورت گیرد. در این راستا، برخی از محققین، مشکلات آموزشی، قانونی، سیاسی و اقتصادی را به عنوان عوامل موثر بر عدم توسعه و گسترش موقوفات می‌دانند.
هدف اصلی این مقاله آن است که موفقیت عملکرد جاری سهام وقف در پنج کشور مذکور را تبیین کرده و کاربرد سهام وقف را برای تجدید ساختار دارائی‌ها و موقوفات قبلی که امروزه بلا استفاده بوده و یا با بهره‌وری پائین فعالیت می‌کنند را ارائه نماید.
باید در نظر داشت که هدف اصلی برای معرفی سهام وقف، تجمیع ثروت نیست. بلکه تشویق افراد جامعه به مشارکت در توسعه کشور خود است، صرف نظر از اینکه آنها افراد ثروتمندی هستند یا نه، می‌توانند با حداقل مبلغ پولی که می‌توانند پرداخت نمایند، در این امر خیر مشارکت نمایند. اینچنین اقداماتی دارای ابعاد شرعی و معنوی است که مشارکت افراد را در خدمات داوطلبانه تقویت می‌نماید.
آیا می‌دانید «وقف مشارکتی» چیست؟
سهام وقف
سهام وقف یک وقف جاری است که با پول نقد ایجاد و برای ارائه خدمات به افراد جامعه و با نیت خیر منتشر می‌شود. برای ایجاد سهام وقف، نهاد متولی می‌تواند با مقادیر مختلف، آن را منتشر نماید. بنابراین همه افراد می‌توانند بر اساس بودجه خود آن را خریداری نمایند.
منابع مالی جمع‌آوری شده از فروش این سهام به افراد نیازمند داده خواهد شد. منابع تجهیز شده همچنین می‌تواد صرف هرگونه پروژه‌ای شود که برای رفاه و بهبود وضعیت جوامع اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد، مانند ساخت مدارس، بیمارستان، کلینیک و درمانگاه، تأمین آب آشامیدنی، برق، ایجاد شغل و... و در مقابل افراد واقف گواهی‌های وقف را دریافت خواهند کرد که بیانگر آن است که این افراد در توسعه اینگونه پروژه‌ها مشارکت داشته‌اند.
نمونه‌های موفق طرح‌های سهام وقف
بررسی موفقیت‌های طرح‌های سهام وقفی در پنج کشور کویت، مالزی، اندونزی، سودان و انگلستان، نشان می‌دهد که می‌توان از این نوع طرحها برای تأمین مالی سرمایه مورد نیاز برای بازسازی موقوفات قبلی که یا بلا استفاده‌‌اند و یا اینکه در طول سالهای متمادی مورد غفلت واقع شده‌اند، نیز استفاده نمود.
مثلاً در مالزی، حدود موقوفات بدون بازده هستندو یا در ترکیه و در‌کشورهای مصر و سودان بالغ بر یک‌سوم آنها بلا استفاده می‌باشند.
با بررسی ابعاد و زمینه‌‌های موقوفات به این نکته دست می‌یابیم که این موقوفات بلااستفاده شامل زمینهای کشاورزی، مدارس، دانشگاه، بیمارستان، درمانگاه، خانه سالمندان، بزرگراه، عرضه آب، ساختمان‌‌های تجاری شامل اماکن اداری و نیز فروشگاه‌های مختلف و متنوع نانوایی، قصابی، داروخانه، طلا فروشی، رستوران، اصطبل، خیاطی، کفاشی، قالی‌بافی، مراکز درمانی، صرافی، هتل، حمام، کارخانه پوشاك و ابریشم، چرم، صابون، کارخانه تولید روغن زیتون، ساخت قایق، کبریت سازی، تهیه مواد لبنی، تولید قطعات برنزی، تولید بستنی، سنگ بری، چینی‌آلات، تولید شکلات، و آسیاب‌‌های وقفی می‌باشند.
بدیهی است موارد برشمرده از یک سو خدمات بسیار مناسب و ارزشمندی برای هر جامعه بوده و از سوی دیگر می‌تواند برای گروه قابل ملاحظه‌‌ای از مردم اشتغال‌زایی نماید. از این‌رو توصیه موکد می‌شود که از طرح سهام وقفی برای بهبود بازسازی موقوفات قبلی به منظور بهبود شرایط مسلمانان استفاده شود.
بیشتر بدانیم : «وقف نوین» چیست؟
نقش ارزشمند نهاد وقف
در هر صورت عملکرد جاری سهام وقف در برخی از کشورهای مسلمان و همینطور یک کشور با اقلیت مسلمان، شواهد خوبی را برای تداوم نقش ارزشمند نهاد وقف از ابتدای اسلام تاکنون نشان می‌دهد.
می‌توان امید داشت که با اقتباس و بکارگیری این گونه طرحها در راستای بازسازی و بهبود موقوفات، این طرح بتواند نقش وقف را در جهان اسلام مجدداً نشان داده و جوامع اسلامی را از آنها بیشتر بهره‌مند سازد.
در ایران موقوفات بسیار زیادی وجود دارد که نیاز به حفظ و بازسازی آنان است و بدلیل کمبود امکانات و فقدان منابع مالی در حال نابودی هستند و یا از آنان بدرستی استفاده نمی‌شود.
از سوی دیگر با توجه به علاقه‌مندی مردم مسلمان ایران به وقف و نیز استطاعت مالی آنان در صورتی که انتشار سهام وقف با آموزه‌های دینی شیعه مغایرتی نداشته باشد، می‌توان از آن به عنوان یک ابزار مالی جدید و در راستای ایجاد موقوفات جدید و نیز حفظ، مرمت و بازسازی موقوفات قبلی از آن استفاده نمود.
بدیهی است ترویج سنت حسنه وقف و عملی کردن حضور و مشارکت آحاد جامعه با هر توان مالی می‌تواند بسیاری از مشکلات افراد نیازمند را حل نموده و به آبادانی ایران اسلامی کمک نماید.
منبع: مقاله «سهام وقف، ابزار مالی جلب مشارکت عمومی در امور وقف»، نویسنده: دکتر فیروزه عزیزی (عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس)، اولین همایش ملی خیرماندگار ، بنیاد خیریه راهبری آلاء، 1و2 اسفندماه 1395
دیدگاه خود را بنویسید